1. Cấu tạo của gan
Gan là một cơ quan quan trọng nằm dưới cơ hoành, chiếm một phần lớn khoang bụng trên, bao gồm hạ sườn phải, thượng vị và hạ sườn trái. Về cấu tạo, gan được chia thành hai thùy chính: thùy phải và thùy trái, ngăn cách nhau bởi dây chằng liềm.
Mỗi thùy gan lại được chia nhỏ thành nhiều tiểu thùy, là đơn vị cấu trúc và chức năng của gan. Tại mỗi tiểu thùy, máu từ động mạch gan và tĩnh mạch cửa đổ vào các mao mạch gan (sinusoid), sau đó được dẫn đến tĩnh mạch trung tâm.
Các tế bào gan sản xuất mật, một chất lỏng quan trọng cho quá trình tiêu hóa chất béo, rồi đổ vào các ống mật nhỏ. Các ống mật nhỏ hợp lại thành các ống mật lớn hơn và cuối cùng đổ vào ống gan chung.
Ống gan chung vận chuyển mật đến túi mật để dự trữ và tiết xuống tá tràng qua ống mật chủ khi cần thiết. Gan nhận máu từ hai nguồn chính: động mạch gan chung và tĩnh mạch cửa.
Động mạch gan chung, một nhánh của động mạch thân tạng, mang máu giàu oxy đến gan. Tĩnh mạch cửa, được hình thành từ tĩnh mạch mạc treo tràng trên và tĩnh mạch lách, mang máu giàu chất dinh dưỡng từ lách, túi mật và hệ tiêu hóa đến gan.
Gan có 2 thuỳ chính: thuỳ phải và thuỳ trái được ngăn cách với nhau
2. Vai trò, chức năng của gan đối với cơ thể
Gan là một cơ quan thiết yếu với nhiều vai trò quan trọng, đảm bảo sự hoạt động trơn tru của cơ thể. 5 chức năng của gan bao gồm: chuyển hóa năng lượng, đào thải độc tố, thúc đẩy quá trình tiêu hóa, dự trữ năng lượng và tổng hợp nhiều dưỡng chất. Cụ thể:
2.1. Chức năng chuyển hóa
Gan đóng vai trò then chốt trong quá trình chuyển hóa các chất dinh dưỡng, biến đổi đường bột (glucid), chất béo (lipid) và chất đạm (protein) thành năng lượng cần thiết cho mọi hoạt động của cơ thể.
2.1.1. Chuyển hóa glucid
Glucid, hay carbohydrate, là nguồn năng lượng chính của cơ thể, chiếm khoảng 50-65% tổng năng lượng. Tại gan, glucid được chuyển hóa thành năng lượng thông qua quá trình tổng hợp và phân giải glycogen.
Khi glucid từ ruột được hấp thụ vào máu, chúng tồn tại dưới dạng glucose, fructose và galactose. Gan chuyển hóa cả ba loại đường này thành glycogen, một dạng dự trữ năng lượng.
Glycogen được lưu trữ trong gan và sẽ được giải phóng khi cơ thể cần năng lượng. Nhờ quá trình này, gan giúp kiểm soát nồng độ đường trong máu, đồng thời cung cấp và dự trữ năng lượng cho cơ thể.
2.1.2. Chuyển hóa lipid
Chất béo (lipid) đóng vai trò quan trọng trong các hoạt động hàng ngày của cơ thể. Gan thực hiện quá trình chuyển hóa chất béo theo hai hướng:
- Chiều thuận: Gan chuyển hóa chất béo, đường bột và đạm dư thừa từ thức ăn thành triglyceride, một dạng chất béo trung tính, có nhiệm vụ cung cấp năng lượng cho cơ thể.
- Chiều nghịch: Khi cơ thể cần nhiều năng lượng hơn lượng calo nạp vào, gan có thể sử dụng mỡ thừa dưới da để chuyển hóa thành năng lượng.
Ngoài ra, gan còn tổng hợp cholesterol và chuyển hóa các chất béo không cần thiết thành dạng dễ tiêu thụ hoặc đào thải.
2.1.3. Chuyển hóa protid
Protein (protid) từ thức ăn khi vào cơ thể sẽ được phân giải thành các axit amin. Tại gan, những axit amin này trải qua ba bước chuyển hóa: khử carboxyl, khử amin và trao đổi amin, để tạo thành các axit amin nội sinh.
Gan sau đó tổng hợp các axit amin nội sinh này thành nhiều loại protein chuyên biệt, phục vụ các chức năng quan trọng như cung cấp năng lượng, vận chuyển dưỡng chất (albumin, lipoprotein), dự trữ sắt (ferritin), và hỗ trợ các cơ quan khác tổng hợp hormone hoặc tế bào mới.
Gan có nhiệm vụ chuyển hóa các chất dinh dưỡng thành năng lượng để cơ thể sử dụng
2.2. Chức năng thải độc
Gan được xem như một “bộ lọc” quan trọng của cơ thể, có khả năng loại bỏ các chất độc hại xâm nhập từ đường tiêu hóa. Chức năng này được thực hiện thông qua các phản ứng hóa học phức tạp, bao gồm:
- Phản ứng oxy hóa khử: Biến đổi các chất độc thành dạng ít độc hơn.
- Phản ứng tạo ure: Biến đổi amoniac (một chất độc hại) thành ure, một chất ít độc hơn và có thể được thận đào thải.
- Phản ứng liên hợp: Kết hợp các chất độc với các chất khác để tạo thành các hợp chất tan trong nước, dễ dàng đào thải qua thận.
Nhờ những phản ứng này, gan có thể loại bỏ hoặc làm giảm độc tính của nhiều chất độc hại như rượu, thuốc, caffeine, kim loại nặng (thủy ngân, chì, cadmium),… Sau khi được xử lý, các chất độc sẽ được chuyển xuống thận để đào thải ra ngoài qua nước tiểu.
Gan là một “bộ lọc” giúp ngăn chặn các độc tố xâm nhập vào cơ thể thông qua qua đường tiêu hóa
2.3. Chức năng tạo mật
Mật đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ quá trình tiêu hóa, làm nhiệm vụ hòa tan chất béo và các loại vitamin (A, D, E, K) tan trong chất béo. Ở gan, mật được sản xuất liên tục thông qua quá trình tổng hợp muối mật, cholesterol, bilirubin và các chất khác tại tế bào gan.
2.4. Chức năng dự trữ
Chức năng quan trọng nhất của gan chính là dự trữ. Gan có thể giúp cơ thể dự trữ chất đường bộ (glucid), dự trữ chất béo (lipid), máu, vitamin và khoáng chất. Cụ thể như sau:
2.4.1. Dự trữ glucid
Gan giữ vai trò quan trọng trong việc điều hòa đường huyết bằng cách dự trữ glucose dưới dạng glycogen. Khi cơ thể cần năng lượng, gan sẽ giải phóng glycogen và chuyển hóa nó trở lại thành glucose, cung cấp năng lượng cho các hoạt động sống.
Điều này giúp duy trì đường huyết ổn định, đặc biệt là trong thời gian đói hoặc khi cơ thể hoạt động mạnh.
2.4.2. Dự trữ lipid
Gan lấy chất béo từ 3 nguồn: trực tiếp từ bữa ăn, sự tổng hợp chất béo từ các nguồn đường và đạm dư thừa trong quá trình “đốt cháy” mỡ từ các mô mỡ. Sau đó gan sẽ dự trữ chất béo (lipid) cho cơ thể để sử dụng khi cần thiết.
Những hoạt động thể chất cơ bản như ngồi, nằm, vệ sinh cá nhân, làm việc văn phòng, dọn dẹp nhà cửa v.v…, 90% năng lượng của bạn được cung cấp từ việc gan phân hủy chất béo. Nếu chất béo bị dư thừa, gan sẽ có nhiệm vụ tích lũy chất béo vào các mô mỡ dưới da.
Khi bạn thực hiện những vận động với cường độ nặng hơn như yoga, bơi lội, nâng tạ, mang vác đồ nặng, leo cầu thang,… gan sẽ tiếp tục phân hủy chất béo thành năng lượng để cơ thể hoạt động.
2.4.3. Dự trữ máu
Gan không chỉ là một cơ quan chuyển hóa quan trọng mà còn đóng vai trò như một kho dự trữ máu lớn của cơ thể. Gan có khả năng lưu trữ máu thông qua hệ thống cổng gan độc đáo, nơi các tĩnh mạch phức tạp chuyển hướng máu từ ruột non và dạ dày đến gan trước khi nó được chuyển đến tim.
Trong giai đoạn bào thai, gan tham gia trực tiếp vào quá trình tạo máu, và khi trưởng thành, nó hoạt động như một cơ quan “tái chế” máu, giúp duy trì sự cân bằng nội môi.
Để thực hiện chức năng dự trữ máu, cấu trúc của gan rất đặc biệt. Các tế bào gan không gắn kết chặt chẽ mà xếp chồng lên nhau, cho phép chúng dễ dàng giãn nở để chứa lượng máu lớn hơn.
Nhờ khả năng này, gan có thể kiểm soát lưu lượng máu trong cơ thể, điều chỉnh hàm lượng các chất trong máu nhằm đảm bảo hoạt động tuần hoàn của cơ thể.
2.4.4. Dự trữ sắt
Gan là kho dự trữ sắt quan trọng của cơ thể. Sắt được lưu trữ tại gan dưới dạng ferritin, một phức hợp protein có khả năng liên kết với sắt. Khi cơ thể cần sắt để tạo hồng cầu, gan sẽ giải phóng sắt từ ferritin và vận chuyển nó đến các cơ quan tạo máu thông qua protein transferrin.
Chức năng này giúp gan điều hòa cân bằng nồng độ sắt trong cơ thể, ngăn ngừa cả tình trạng thiếu máu do thiếu sắt và tình trạng dư thừa sắt gây hại cho sức khỏe.
2.4.5. Dự trữ vitamin
Gan có khả năng lưu trữ các vitamin tan trong dầu như A, D, E và K, những chất đóng vai trò then chốt trong nhiều quá trình sinh học và chức năng của cơ thể. Khi cơ thể thiếu hụt vitamin, gan sẽ giải phóng lượng dự trữ này để đáp ứng nhu cầu tức thời, đảm bảo sự hoạt động trơn tru của các hệ thống cơ quan.
Chức năng quan trọng nhất của gan chính là dự trữ
2.5. Chức năng tổng hợp
Gan giống như “nhà máy” tổng hợp các chất dinh dưỡng thiết yếu cho cơ thể. Trong quá trình chuyển hóa, gan tạo ra 5 nhóm dưỡng chất quan trọng:
- Chất dự trữ năng lượng: Gan tổng hợp glycogen và triglyceride, hai hợp chất đóng vai trò then chốt trong việc dự trữ và chuyển hóa năng lượng, đảm bảo cơ thể có nguồn năng lượng ổn định.
- Cholesterol: Toàn bộ lượng cholesterol cần thiết cho cơ thể là do gan sản xuất, giúp duy trì cấu trúc và chức năng của thành mạch máu và màng tế bào.
- Mật gan: Mật – chất lỏng quan trọng giúp nhũ hóa chất béo, hỗ trợ quá trình tiêu hóa và hấp thụ các vitamin tan trong dầu như A, D, E và K là do gan tạo ra.
- Hỗ trợ đông máu: Các yếu tố như fibrinogen và prothrombin, đóng vai trò then chốt trong quá trình đông máu được gan tổng hợp giúp cơ thể ngăn ngừa mất máu khi bị thương.
- Hormone: Gan tham gia vào quá trình tổng hợp các hormone quan trọng như yếu tố tăng trưởng giống insulin-1 (IGF-1) và somatomedin C, giúp cân bằng hệ thống nội tiết và đảm bảo sự phát triển khỏe mạnh của cơ thể.
Gan giống như “nhà máy” tổng hợp các chất dinh dưỡng thiết yếu cho cơ thể
3. Các tác nhân có thể làm ảnh hưởng đến chức năng gan
Gan là một cơ quan quan trọng, đảm nhiệm nhiều chức năng thiết yếu cho cơ thể và rất dễ bị tổn thương bởi nhiều tác nhân khác nhau. Dưới đây là những tác nhân chính có thể gây hại cho gan:
- Chế độ ăn uống không hợp lý: Ăn quá nhiều đường, tinh bột tinh chế, chất béo bão hòa, cholesterol và uống nhiều rượu bia hay thiếu hụt các vitamin, khoáng chất thiết yếu có thể gây ra gan nhiễm mỡ, viêm gan và xơ gan.
- Thói quen sinh hoạt thiếu lành mạnh: Hút thuốc lá, thức khuya, làm việc quá sức và lạm dụng thuốc có thể làm tăng stress oxy hóa, gây tổn thương tế bào gan.
- Môi trường sống ô nhiễm: Tiếp xúc với bụi bẩn, khí thải, kim loại nặng, hóa chất độc hại, nguồn nước ô nhiễm và thực phẩm không an toàn có thể gây ngộ độc gan và viêm gan.
- Tuổi tác và bệnh lý nền: Khi tuổi tác tăng, chức năng gan suy giảm tự nhiên. Các bệnh lý như tim mạch, tiểu đường, mỡ máu và viêm khớp có thể ảnh hưởng đến gan.
- Virus viêm gan: Các loại virus viêm gan A, B, C, D, E và các loại virus khác như Cytomegalovirus, Epstein-Barr, Herpes Simplex, Parvovirus B19, Varicella-zoster,… có thể gây viêm gan cấp tính và mãn tính, dẫn đến xơ gan và ung thư gan.
- Chất độc và nấm độc: Rượu bia, thuốc lá và các chất độc từ nấm dại có thể gây tổn thương gan nghiêm trọng, thậm chí suy gan cấp tính.
- Sử dụng thuốc không đúng cách: Lạm dụng thuốc giảm đau, hạ sốt như paracetamol có thể gây suy gan cấp tính.
- Các bệnh lý khác: Các bệnh như viêm gan tự miễn, bệnh Wilson (rối loạn chuyển hóa đồng), gan nhiễm mỡ không do rượu và sốc nhiễm trùng cũng có thể ảnh hưởng đến chức năng gan.
Sử dụng thuốc sai cách là một trong những nguyên nhân gây hại cho gan
4. Cách bảo vệ gan và tăng cường chức năng gan
Gan là một cơ quan quan trọng, đóng vai trò then chốt trong việc duy trì sức khỏe tổng thể. Để bảo vệ và tăng cường chức năng gan, chúng ta cần thực hiện những biện pháp sau:
Hạn chế bia, thuốc lá
Để bảo vệ gan, việc tránh xa rượu bia và thuốc lá là vô cùng quan trọng. Nicotine trong khói thuốc lá đã được chứng minh là kích hoạt protein AMPK trong ruột, dẫn đến sự gia tăng tích tụ chất béo ceramides trong gan.
Điều này gây ra một loạt các vấn đề nghiêm trọng cho gan, bao gồm gan nhiễm mỡ, viêm gan, xơ gan và suy giảm chức năng gan.
Chế độ dinh dưỡng hợp lý:
- Đủ chất đạm: Người trưởng thành cần khoảng 60 gram chất đạm mỗi ngày để đảm bảo sức khỏe. Gan sử dụng chất đạm từ thịt nạc, cá, trứng, sữa… để tổng hợp các axit amin thiết yếu, phục vụ cho nhiều hoạt động của cơ thể. Ngoài ra, chất đạm còn đóng vai trò quan trọng trong quá trình sản xuất và tái tạo tế bào gan mới, giúp gan phục hồi chức năng sau tổn thương..
- Đủ chất béo lành mạnh: Các loại chất béo không bão hòa như omega-3 (DHA, EPA…), omega-6… có nhiều trong dầu thực vật, các loại hạt, đậu và mỡ cá béo, giúp kiểm soát cholesterol trong máu và hỗ trợ chức năng thải độc của gan.
- Đủ chất xơ: Chất xơ tạo thành một “màng lọc” trong ruột, giúp hạn chế sự hấp thụ chất béo và chất độc hại vào cơ thể. Ăn đủ 25g chất xơ mỗi ngày giúp giảm tải gánh nặng cho gan.
- Cung cấp lượng vitamin và khoáng chất đầy đủ: Ăn nhiều rau củ giúp cơ thể được cung cấp vitamin A, C, E và các chất chống oxy hóa như carotenoids, flavonoids, phenolic, glucosinolates,.
Chế độ dinh dưỡng hợp lý giúp nâng cao sức khỏe của gan
Tăng cường vận động
Vận động, tập luyện thường xuyên sẽ giúp đốt cháy mỡ gan, tăng cường tuần hoàn máu. Để sở hữu một lá gan khỏe mạnh, bạn nên dành 30 phút đến 1 tiếng mỗi ngày để rèn luyện cơ thể mỗi ngày. Các vận động phù hợp như: chạy bộ, yoga, thể dục nhịp điệu và các bài tập rèn luyện thể lực.
Lưu ý khi dùng thuốc, thực phẩm chức năng
Khi sử dụng các loại thuốc như Acetaminophen, Paracetamol hay các loại thực phẩm chức năng, tuân theo chỉ định của bác sĩ, tuyệt đối không sử dụng quá liều.
Bởi vì, khi lượng thuốc hoặc thực phẩm chức năng vượt quá giới hạn, gan không thể chuyển hóa và đào thải kịp thời, dẫn đến tích tụ chất độc trong gan.
Đặc biệt lưu ý khi tiếp xúc với hóa chất độc hại
Để bảo vệ gan, cần hạn chế tối đa việc tiếp xúc với các hóa chất độc hại trong môi trường và thực phẩm, chẳng hạn như thuốc trừ sâu và hóa chất công nghiệp. Những chất này có thể gây ngộ độc gan, tạo áp lực chuyển hóa lớn cho gan, dẫn đến tổn thương tế bào và suy giảm chức năng gan.
Quan hệ tình dục an toàn
Các bệnh lý viêm gan B, C có thể lây nhiễm qua đường tình dục. Vì vậy, bạn nên áp dụng các biện pháp tình dục an toàn để phòng tránh các vấn đề về gan.
Chế biến thức ăn đảm bảo vệ sinh
Gan là cơ quan có chức năng giải độc, loại bỏ các chất độc hại khỏi cơ thể. Khi ăn phải thực phẩm không an toàn, gan sẽ phải làm việc quá sức để xử lý các chất độc hại này, dẫn đến tổn thương và suy giảm chức năng. Do đó, để bảo vệ gan, bạn cần nắm rõ một số lưu ý khi chế biến thực phẩm như sau:
- Đối với thịt: Trước tiên cần rửa sạch, ngâm qua dung dịch giấm pha loãng và chần sơ thịt loại bỏ vi khuẩn, tạp chất trước khi chế biến.
- Đối với rau: Sử dụng dung dịch muối pha loãng để ngâm và rửa sạch rau củ.
- Ăn chín uống sôi: Ăn chín uống sôi là cách tốt nhất để ngăn chặn vi khuẩn xâm nhập vào cơ thể.
Duy trì cân nặng giúp bảo vệ, phục hồi chức năng gan
Thừa cân và béo phì là những yếu tố nguy cơ hàng đầu gây ra tình trạng gan nhiễm mỡ và suy giảm chức năng gan. Do đó, để bảo vệ sức khỏe gan, việc duy trì cân nặng hợp lý là rất quan trọng.
Tiêm phòng viêm gan A, B
Bệnh lý viêm gan A và B hiện nay đã có vắc-xin phòng ngừa. Để nâng cao sức khỏe và bảo vệ gan, cần tiêm các loại vắc-xin này dành cho người lớn và trẻ em từ 16 tuổi theo phác đồ sau:
- Mũi 1: Tiêm theo thời điểm đăng ký.
- Mũi 2: Tiêm sau mũi 1 khoảng 1 tháng.
- Mũi 3: Tiêm sau mũi 2 khoảng 5 tháng.
Tiêm phòng là một trong những phương pháp hiệu quả bảo vệ gan
Như vậy với rất nhiều chức năng của gan trong quá trình chuyển hóa, thải độc, dự trữ và sản xuất các chất cần thiết cho cơ thể, bạn cần bảo vệ và phát hiện sớm các vấn đề sức khỏe tiềm ẩn của gan.
Hãy chủ động chăm sóc lá gan của bạn bằng cách thăm khám sức khỏe định kỳ tại Mirai Healthcare – Hệ thống phòng khám y tế chuẩn Nhật. Với đội ngũ bác sĩ chuyên môn cao, trang thiết bị hiện đại và dịch vụ chăm sóc tận tâm, Mirai Healthcare cam kết mang đến cho bạn trải nghiệm khám chữa bệnh tốt nhất.
Đặt lịch hẹn ngay hôm nay qua số Hotline 1900 9186 hoặc truy cập website Mirai Healthcare để bảo vệ sức khỏe gan và tận hưởng cuộc sống trọn vẹn.
