Định lượng AFP là gì?
AFP (Alpha fetoprotein) là một glycoprotein trọng lượng phân tử 69 kDa, chứa 4% carbonhydrat, được sản xuất chủ yếu ở túi noãn hoàng, sau đó được sản xuất trong gan và ống tiêu hóa của bào thai trong quá trình phát triển của thai nhi. AFP có cấu trúc gồm một chuỗi alpha globin (đặc tính sinh học giống albumin). Thời gian bán hủy của AFP trong dịch ối từ 3 – 5 ngày.
Định lượng nồng độ AFP được thực hiện bằng phương pháp miễn dịch phóng xạ (Radioimmunoassay – RIA) hoặc miễn dịch điện hóa phát quang (Electrochemiluminescence immunoassay – ELCIA).
Ý nghĩa của chỉ số AFP trong xét nghiệm máu
Phát hiện sớm, theo dõi kết quả điều trị, tái phát bệnh lý ung thư gan:
- Trong các bệnh lý về gan, nồng độ AFP thường tăng trong viêm gan, xơ gan và đặc biệt là ung thư biểu mô tế bào gan (Hepatocellular carcinoma – HCC). Giá trị AFP 200ng/mL là ngưỡng gợi ý chẩn đoán nghi ngờ HCC. Để tăng giá trị chẩn đoán thì nên làm thêm xét nghiệm AFP-L3 và DCP, hai xét nghiệm này làm tăng độ đặc hiệu, củng cố thêm chẩn đoán HCC.
- Nồng độ AFP tăng trung bình trong xơ gan do rượu, viêm gan cấp tính do virus viêm gan.
- Khi nồng độ AFP càng cao thì khả năng ung thư càng lớn. Khi nồng độ HCC > 500 ng/mL thì gần như chắc chắn bệnh nhân mắc HCC.
- Khuyến cáo chẩn đoán HCC của Hội Gan học Nhật Bản năm 2011, khi nồng độ AFP tăng cao trên 200 ng/mL và có xu hướng tăng dần là tiêu chuẩn phối hợp để chẩn đoán HCC [1].
- Theo Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị HCC của Việt Nam năm 2020, khi có một trong ba tiêu chí sau sẽ chẩn đoán HCC [2]:
Hình ảnh điển hình của HCC trên phim chụp cắt lớp vi tính ổ bụng (CT ổ bụng) có cản quang hoặc phim cộng hưởng từ ổ bụng (MRI) có tương phản từ. Nồng độ AFP trên 400 ng/mL.
Hình ảnh điển hình của HCC trên phim chụp cắt lớp vi tính ổ bụng (CT ổ bụng) có cản quang hoặc phim cộng hưởng từ ổ bụng (MRI) có tương phản từ. Nồng độ AFP tăng cao hơn bình thường (nhưng chưa đến 400 ng/mL). Có nhiễm HBV (Hepatitis B virus) và/hoặc HCV (Hepatitis C virus).
Gải phẫu bệnh lý là HCC.
Khi nồng độ AFP càng cao thì khả năng ung thư gan càng lớn
Theo dõi sức khỏe thai kỳ:
- Thai nhi tạo ra nồng độ AFP cao vì AFP có chức năng kiểm soát thực hiện các chương trình hoạt động của gen chịu sự phát triển bình thường của thai nhi.
- Nếu nồng độ AFP thai kỳ cao trên 2,5 lần thì nguy cơ thai nhi có bị dị tật nứt đốt sống (spina bifida). Trong thời kỳ phôi thai, có 3 dị tật thường gặp đối với ống thần kinh là nứt đốt sống (spina bifida), thai vô sọ, thoát vị não – màng não. Tật nứt đốt sống (chẻ đôi đốt sống) là nhóm bệnh lý do sự khiếm khuyết bẩm sinh một phần hoặc hoàn toàn cung sau, của một hay nhiều đốt sống, là hậu quả của sự khép kín bất thường của ống thần kinh. Để góp phần chẩn đoán sớm dị tật nứt đốt sống, định lượng AFP cần được theo dõi cùng với xét nghiệm định lượng HCG và µE3 trong huyết thanh người mẹ.
- Nếu nồng độ AFP giảm bất thường, thai nhi có thể bị các bệnh lý di truyền như hội chứng Down (bất thường số lượng nhiễm sắc thể, ba nhiễm sắc thể số 21 hay Trisomy 21), hội chứng Edwards (bất thường số lượng nhiễm sắc thể, ba nhiễm sắc thể số 18 hay Trisomy 18).
Xét nghiệm AFP ở phụ nữ mang thai có ý nghĩa theo dõi thai kỳ khỏe mạnh
- Chẩn đoán ung thư tinh hoàn ở nam giới: Xét nghiệm AFP cùng với các chất chỉ điểm khác như β-HCG, LDH.
- Chẩn đoán u buồng trứng ở nữ giới: Nồng độ AFP được xem là một dấu ấn ung thư có giá trị phối hợp để trong chẩn đoán và theo dõi điều trị u tế bào mầm ác tính của buồng trứng (Malignant Ovarian Germ Cell Tumor – MOGCTs).
Xét nghiệm định lượng AFP khi nào?
- Trong giai đoạn bào thai, AFP có nồng độ cao nhất, vào những tuần cuối thai kỳ nồng độ AFP giảm dần đi. Sau khi trẻ được sinh ra, nồng độ AFP trong huyết thanh rất cao. Nồng độ AFP sẽ giảm dần trong huyết tương, sau một năm sẽ ổn định, nồng độ AFP tại thời điểm trẻ được 1 tuổi khoảng 10 – 20 ng/mL và nồng độ AFP mức này được ổn định cho đến tuổi trưởng thành, trên cơ thể khỏe mạnh.
- Khi có sự tăng nồng độ AFP ở người trưởng thành là một dấu hiệu bất thường về sức khỏe.
- Theo dõi điều trị các bệnh ung thư nhất là HCC, ung thư tinh hoàn và buồng trứng.
Lưu ý khi xét nghiệm định lượng AFP
- Không cần nhịn ăn trước thời điểm lấy máu. Thời gian trả kết quả định lượng AFP thường không quá 2 giờ.
- Định lượng nồng độ AFP có thể cho kết quả không chính xác nếu bệnh nhân đang sử dụng chất chứa đồng vị phóng xạ; phụ nữ đa thai, tiểu đường thai kỳ; nghiện thuốc lá lâu năm.
Có thể xem AFP là một chất chỉ điểm khối u tiêu chuẩn được sử dụng rộng rãi để đánh giá HCC, nhưng nồng độ AFP tăng trong huyết thanh không hoàn toàn đặc hiệu cho HCC. Nồng độ AFP cũng tăng trong một số bệnh lý khác không phải ung thư, như viêm gan tối cấp, viêm gan mạn, xơ gan, dị tật chẻ đôi đốt sống, suy thai, tình trạng đa thai.
Việc phân tích ý nghĩa của xét nghiệm nồng độ AFP cần được thực hiện bởi các bác sĩ, các bác sĩ sẽ tổng hợp xét nghiệm AFP cùng các xét nghiệm khác và triệu chứng lâm sàng để đưa ra những lời khuyên đúng cho bạn.
Tài liệu tham khảo:
[1]. Tôn Thất Ngọc (2021). Nghiên cứu giá trị của Alpha – Fetoprotein, Alpha – Fetoprotein – Len 3 và Des – Gamma – Carboxy prothrombin trong chẩn đoán và điều trị ung thư biểu mô tế bào gan. Luận án Tiến sĩ Y học. Trường Đại học Y Hà Nội.
[2]. Phạm Thế Anh, Trịnh Huy Phương (2024). Một số đặc điểm nồng độ AFP trên bệnh nhân cắt gan do HCC tại bệnh viện K. Tạp chí Y học Việt Nam (số tháng 2/2024).
