Xét nghiệm ACTH là gì?
ACTH (Adrenocorticotropic hormone), hay còn gọi là hormone hướng vỏ thượng thận, là một hormone được sản xuất bởi tuyến yên – một tuyến nhỏ nằm ở nền não.
Nhiệm vụ chính của ACTH là kích thích vỏ thượng thận (phần ngoài của tuyến thượng thận) sản xuất ra các hormone corticosteroid, đặc biệt là cortisol.
Cortisol tham gia vào nhiều quá trình sống còn của cơ thể: điều hòa huyết áp, chuyển hóa đường, chất béo, protein, kiểm soát phản ứng viêm và giúp cơ thể đối phó với stress.
Xét nghiệm ACTH là xét nghiệm máu đo nồng độ hormone này trong huyết tương, thường được lấy vào buổi sáng (khoảng 8h) khi nồng độ ACTH cao nhất, hoặc theo chỉ định đặc biệt của bác sĩ.
Hội chứng Cushing và bệnh Addison
Hai mặt của một vấn đề, cả hội chứng Cushing và bệnh Addison đều là những rối loạn liên quan đến nồng độ cortisol, và ACTH chính là manh mối để phân biệt chúng.
Hội chứng Cushing: Là tình trạng dư thừa quá mức hormone cortisol trong cơ thể trong một thời gian dài. Triệu chứng điển hình bao gồm: mặt tròn như mặt trăng, béo phì phần thân (bụng, cổ, lưng) trong khi tay chân nhỏ, da mỏng, dễ bầm tím, xuất hiện vết rạn da màu tím, yếu cơ, tăng huyết áp và loãng xương.
Bệnh Addison (hay suy vỏ thượng thận nguyên phát): Ngược lại, đây là tình trạng tuyến thượng thận không sản xuất đủ cortisol và đôi khi cả aldosterone.
Người bệnh thường có biểu hiện: mệt mỏi trầm trọng, sạm da (đặc biệt ở nếp gấp, khuỷu tay, đầu gối), chán ăn, sụt cân, huyết áp thấp, hay chóng mặt và thèm ăn mặn.
Ý nghĩa chỉ số xét nghiệm ACTH
Kết quả xét nghiệm ACTH phải luôn được đánh giá cùng với nồng độ cortisol. Mối tương quan giữa hai chỉ số này sẽ giúp bác sĩ xác định nguyên nhân gây bệnh xuất phát từ tuyến yên, tuyến thượng thận hay một nơi khác.
Nồng độ ACTH bình thường
Giá trị tham chiếu bình thường có thể khác nhau tùy phòng xét nghiệm và thời điểm lấy máu. Thông thường, nồng độ ACTH trong máu lúc 8 giờ sáng dao động trong khoảng 7.2 – 63.3 pg/mL (hoặc 1.6 – 13.9 pmol/L) [1].
Ở mức này, trục hạ đồi – tuyến yên – thượng thận đang hoạt động bình thường.
Nồng độ ACTH tăng
Khi nồng độ ACTH cao hơn mức bình thường, nó có thể chỉ ra một số khả năng:
- Bệnh Cushing (Cushing’s Disease): Đây là nguyên nhân phổ biến nhất của hội chứng Cushing, gây ra bởi một khối u lành tính ở tuyến yên khiến nó sản xuất quá mức ACTH, dẫn đến kích thích thượng thận sản xuất dư thừa cortisol.
- Hội chứng ACTH lạc chỗ (Ectopic ACTH Syndrome): Một khối u ác tính hoặc lành tính ở nơi khác trong cơ thể (như phổi, tuyến tụy) tự sản xuất ACTH, kích thích thượng thận.
- Bệnh Addison (Suy thượng thận nguyên phát): Tuyến thượng thận bị tổn thương (do tự miễn, lao, nhiễm trùng…) không thể sản xuất đủ cortisol.
Cơ chế phản hồi khiến tuyến yên “hiểu nhầm” và tăng sản xuất ACTH để cố gắng kích thích tuyến thượng thận hoạt động. Do đó, trong bệnh Addison, ACTH thường rất cao trong khi cortisol lại rất thấp.
Nồng độ ACTH giảm
Khi nồng độ ACTH thấp hơn mức bình thường, nó thường hướng đến các nguyên nhân:
- Khối u tuyến thượng thận (Adrenal Adenoma/Carcinoma): Khối u tại tuyến thượng thận tự sản xuất cortisol mà không cần sự kích thích của ACTH. Lượng cortisol cao trong máu sẽ ức chế tuyến yên, khiến nó ngừng tiết ACTH. Đây là một dạng của hội chứng Cushing.
- Suy tuyến yên (Hypopituitarism): Tuyến yên bị tổn thương (do khối u, phẫu thuật, xạ trị…) không thể sản xuất đủ ACTH, dẫn đến tuyến thượng thận không được kích thích và gây ra tình trạng suy thượng thận thứ phát (Secondary Adrenal Insufficiency).
Trong trường hợp này, cả ACTH và cortisol đều ở mức thấp.
Chỉ định xét nghiệm ACTH khi nào?
Bác sĩ sẽ yêu cầu xét nghiệm này khi bạn có các dấu hiệu hoặc triệu chứng gợi ý đến rối loạn sản xuất cortisol [2]:
- Nghi ngờ hội chứng Cushing: Khi có các triệu chứng điển hình như mặt tròn, béo trung tâm, rạn da tím, loãng xương, tăng huyết áp khó kiểm soát.
- Nghi ngờ bệnh Addison hoặc suy thượng thận: Khi có triệu chứng mệt mỏi kéo dài, sạm da, sụt cân, huyết áp thấp, hạ natri máu.
- Theo dõi sau phẫu thuật cắt bỏ khối u tuyến yên hoặc tuyến thượng thận để đánh giá hiệu quả điều trị.
Đánh giá chức năng tuyến yên khi nghi ngờ có suy tuyến yên toàn bộ.
Các yếu tố ảnh hưởng đến chỉ số xét nghiệm ACTH
Nồng độ ACTH rất nhạy cảm và có thể bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố, cần được cân nhắc khi diễn giải kết quả:
- Nhịp sinh học: ACTH được tiết ra theo nhịp ngày đêm, cao nhất vào lúc 6-8 giờ sáng và thấp nhất vào nửa đêm. Vì vậy, thời điểm lấy máu là cực kỳ quan trọng.
- Căng thẳng (Stress): Tình trạng căng thẳng thể chất hoặc tâm lý (phẫu thuật, chấn thương, lo lắng) có thể làm tăng đột biến nồng độ ACTH và cortisol.
- Thuốc men: Một số loại thuốc có thể làm tăng hoặc giảm nồng độ ACTH, bao gồm:
- Thuốc corticosteroid (prednisone, hydrocortisone) là yếu tố ảnh hưởng lớn nhất, có thể làm giảm mạnh ACTH.
- Thuốc tránh thai đường uống, thuốc lợi tiểu, thuốc có chứa estrogen.
- Các thuốc ức chế tổng hợp cortisol.
- Mang thai: Nồng độ cortisol và các hormone liên quan sẽ tăng lên trong thai kỳ, có thể ảnh hưởng đến kết quả.
- Tư thế lấy máu: Nồng độ ACTH có thể cao hơn khi đứng so với khi nằm.
Do đó, để kết quả chính xác nhất, bác sĩ sẽ hướng dẫn bạn chuẩn bị kỹ lưỡng: nhịn ăn qua đêm, lấy máu vào buổi sáng sớm, tránh căng thẳng và ngưng sử dụng một số loại thuốc (theo chỉ dẫn) trước khi xét nghiệm.
Xét nghiệm ACTH là một công cụ chẩn đoán mạnh mẽ, giúp bác sĩ nhìn thấy bức tranh toàn cảnh về trục hạ đồi – tuyến yên – thượng thận.
Việc hiểu rõ ý nghĩa của chỉ số này chính là bước then chốt trong việc chẩn đoán phân biệt, từ đó đưa ra phác đồ điều trị chính xác cho các bệnh nhân mắc hội chứng Cushing hoặc bệnh Addison.
Phòng khám Mirai – địa chỉ xét nghiệm ACTH tin cậy
Với nền tảng hơn 70 năm kinh nghiệm từ tập đoàn Hoken Kagaku Kenkyuujo Nhật Bản, phòng khám Mirai là địa chỉ tin cậy trong chẩn đoán các rối loạn nội tiết, đặc biệt là thông qua xét nghiệm ACTH.
Trang thiết bị hiện đại kết hợp cùng đội ngũ bác sĩ chuyên môn cao giúp phân tích nhanh, chính xác và đưa ra phác đồ điều trị cá nhân hóa.
Thực hiện xét nghiệm ACTH định kỳ tại Mirai không chỉ hỗ trợ phát hiện sớm hội chứng Cushing hay bệnh Addison mà còn góp phần bảo vệ sức khỏe nội tiết và nâng cao chất lượng sống lâu dài.
Tài liệu tham khảo:
- [1]. Nieman, L. K., & Ilias, I. (2005). “Evaluation and treatment of Cushing’s syndrome.” The American Journal of Medicine, 118(12), 1340-1346.
- [2]. Bornstein, S. R., et al. (2016). “Diagnosis and Treatment of Primary Adrenal Insufficiency: An Endocrine Society Clinical Practice Guideline.” The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 101(2), 364-389.
